Een wereldberoemd boek van Nederlandse schilders in een Frans kasteel

Stel je voor: het is 1410 en je bent een rijke graaf. Kastelen door het hele land, een beer, een indrukwekkende kunstverzameling… Je hebt het allemaal al. Wat kan je je nu nog wensen?

Voor de duc de Berry was het antwoord op die vraag: een bijzonder getijdenboek. Zeker niet omdat hij nog geen getijdenboeken had, want hij had in 1410 al een hele verzameling. Toch heeft hij waarschijnlijk in dit jaar de gebroeders Van Lymborch uit Nijmegen ingehuurd om nóg een Très Riches Heures te vervaardigen: een rijk gedecoreerd getijdenboek met bladgoud en miniaturen.

In een getijdenboek staan getijden. Dat zijn dagelijkse gebeden van het Rooms-katholieke geloof. Monniken baden deze op vaste tijden (daarom heten de gebeden heures of getijden), maar ook sommige leken deden dit. Zoals de duc de Berry, een devoot man. Het meest bijzondere aan de Très Riches Heures du duc de Berry is echter niet de tekst, maar de miniaturen van de gebroeders Van Lymborch. Vooral de paginagrote schilderingen bij de kalender hebben internationale roem verworven.

Vandaar dat het zo druk was toen ik op zaterdag 27 september 2025 in het Château de Chantilly was. Ik kwam niet voor de indrukwekkende gronden, noch voor de paardenshows. Nee, net als de meeste mensen was ik speciaal voor het middeleeuwse boek afgereisd naar dit gat ten noorden van Parijs. Aan de in de rij gesproken talen te horen (Frans, Nederlands, Engels met een Brits accent, Duits, Engels met een Amerikaans accent…) was men van heinde en verre gekomen. Niet vreemd, aangezien het wereldberoemde boek normaal gesproken niet op deze manier tentoongesteld wordt. Vanwege restauratiewerkzaamheden is het uit elkaar gehaald, waardoor – misschien wel voor de laatste keer ooit – de zesentwintig bekendste bladzijden, namelijk de kalender, afzonderlijk te bewonderen zijn.

De kalender bestaat uit een afbeelding aan de linkerzijde en een overzicht van feestdagen en gedenkdagen aan de rechterzijde. Omdat het boek echter uit elkaar gehaald was, stonden de afbeeldingen niet naast hun bijbehorende overzicht.

Hieronder zie je de maand mei, met de kalender van maart ernaast (klik op de foto voor betere kwaliteit). Het tafereel van mei toont een vrolijke stoet hofmensen. De vrouwen dragen groen en de mannen bieden hen volgens traditie jonge takken aan. Op de kalender van maart zien we bijvoorbeeld dat 1 maart de gedenkdag van st. Aubin is. Hij was een bisschop die er onder andere aan heeft bijgedragen dat incest als kwaad werd bestempeld. Hij stierf op 1 maart 550.

Mei en maart

De afbeeldingen laten een tafereel zien dat bij de maand hoort. Die van januari toont bijvoorbeeld een groot nieuwjaarsfeest, gegeven door de duc de Berry. Hijzelf is ook aanwezig, in het blauw-met-goud. Boven de afbeeldingen staat de zonnegod Helios, en de sterrenbeelden voor die maand. In dit geval Steenbok (links) en Waterman (rechts).

Januari

Mijn favoriete plaat is die van februari, waarop mensen zich warmen bij een vuurtje, zonder decorum al te zeer in acht te nemen. Op veel van de afbeeldingen is één van de kastelen van de graaf te zien; als je goed kijkt kan je hier op de achtergrond inderdaad een kasteel zien.

Februari

De gebroeders hadden het boek helaas niet af voordat ze in 1416 alle drie stierven aan de pest. Ook de duc de Berry heeft het werk nooit in volle glorie kunnen bewonderen – hij stierf in hetzelfde jaar. Het boek is later door andere kunstenaars voltooid. Van de afbeelding bij de maand september is bijvoorbeeld alleen de bovenkant door de gebroeders Van Lymborch geschilderd. De onderkant is zeventig jaar later door Jean Colombe voltooid, en dat is te zien aan de verschillen in stijl en kleurgebruik.

September

De impact van de Très Riches Heures du duc de Berry was in zijn eigen tijd al groot. Veel andere kunstenaars werden geïnspireerd door de gebroeders Van Lymborch. Het tafereel van december, met jachthonden die een zwijn te pakken hebben, is bijvoorbeeld nagemaakt door Jean Colombe in zijn Fransiscaner misboek uit 1490.

December en de daarop gebaseerde afbeelding in het Fransiscaner misboek

In 1856 kocht de graaf van Aumale het boek op een kunstveiling. Hij wist veel van kunst en meende een getijdenboek uit de collectie van de graaf van Berry te herkennen. Hij beschermde en bestudeerde het boek. Door hem weten we veel van het boek, en door hem is het ook mooi bewaard gebleven. De Très Riches Heures mag alleen in het kasteel van Chantilly worden tentoongesteld, omdat de duc de Aumale dat zo wilde. 

De tentoonstelling is helaas afgelopen, maar het Château de Chantilly is nog steeds het bezoeken waard, vanwege de indrukwekkende bibliotheek, de vele schilderijen en natuurlijk het gebouw zelf. Wie meer wil weten over de gebroeders Van Lymborch, moet naar Nijmegen komen: daar is het Van Lymborch-huis gevestigd.

Jet Sterkman